De kracht van ideeën

“Als bossen worden vernietigd, zoals dat overal in Amerika door de Europese planters in ondoordachte haast gedaan wordt, drogen de bronnen geheel of gedeeltelijk op. Rivierbeddingen staan een deel van het jaar droog, maar zodra er in de bergen zware regen valt, veranderen ze in woelige stormen. Met het struikgewas verdwijnen ook gras en mos van de berghellingen, waardoor het afstromende water door niets meer wordt belemmerd; nu wordt het waterpeil in de rivieren niet langer geleidelijk verhoogd doordat het regenwater steeds fijner wordt gefilterd, maar veroorzaken zware regenbuien erosiegeulen op de hellingen, de losgeraakte grond wordt meegevoerd en er ontstaan plotselinge overstromingen die rampzalig zijn voor het land.”

Dit lange citaat is van Alexander von Humboldt, de beroemde natuuronderzoeker en wereldreiziger, die leefde van 1769 tot 1859. In zijn biografie, die al een aantal jaren geleden is uitgekomen, beschrijft Andrea Wulf hoe hij, tijdens zijn verblijf aan het Valenciameer in Venezuela, door nauwkeurige observatie tot de ontdekking kwam dat het opdrogen van het meer geen natuurlijke oorzaken had maar het gevolg was van ontbossing en intensieve landbouw.

Voordat ik deze biografie las, kende ik alleen zijn naam en zag ik hem als een van de vele Europese reizigers die overal ter wereld soorten verzamelden om die in kisten naar de musea in Europa te vervoeren – zoals nu iedereen zijn telefoon vollaadt met foto’s waar nooit meer waar wordt gekeken. Maar wat ik niet wist was dat hij als een van de eersten oog had voor de samenhangen in het landschap. Hij zag hoe de mens de natuurlijke dynamiek verstoorde. En dat in een tijd dat velen nog geloofden dat de mens de natuur kon verbeteren door deze te cultiveren, waarin oerwouden werden gezien als barre woestenijen die bedwongen moesten worden. Een tijd waarin de mens de taak had om de chaos van de natuur te ordenen.
Von Humboldt beperkte zich overigens niet tot het analyseren van de natuur. Hij was ook overtuigd aanhanger van de idealen van de Franse revolutie en een groot tegenstander van de slavernij. Zijn verhalen over de natuur waren een inspiratie voor Simon Bolivar, leider in de strijd voor de onafhankelijkheid van Zuid Amerika.

Het is fascinerend om in de biografie te lezen over het ontstaan van ideeën die de geschiedenis hebben veranderd. Von Humboldts ideeën over samenhangen in het landschap zijn inmiddels gemeengoed geworden. Natuurlijk was hij niet de enige; er zijn nog vele anderen geweest die hieraan hebben bijgedragen. Denk aan mensen als John Muir of John Perkins Marsh, die een grote rol speelden als founding fathers van het natuurbeheer in de Verenigde Staten.

De biografie van Von Humboldt maakt andermaal duidelijk hoe belangrijk ideeën zijn. Ideeën lijken een soft karakter te hebben; het zijn maar gedachten. Toch blijkt de rol die ideeën in de wereldgeschiedenis spelen vaak cruciaal. Voor een deel doordat ze mensen inspireren, maar ook omdat ze vervolginzichten, technologieën of handelingsopties mogelijk maken waar mensen anders niet toe in staat zouden zijn. Zonder Von Humboldt en vergelijkbare onderzoekers zouden we geen wereldtop over biodiversiteit in Montreal kunnen hebben en afspraken kunnen maken. Wie zei ook al weer dat ideeën machtiger zijn dan wapens?

WIM DE HAAS, HOOFDREDACTEUR

Voor een pdf van het redactioneel klik hier.